Ngrakit Ukara Basa Jawa Kelas 10 Semester 1

Materi basa Jawa kelas 10 semester 1 nyakup babagan carita rakyat, geguritan, aksara Jawa, lan tata basa. Ing ngisor iki ana sawetara conto soal lan wangsulane kanggo mbantu siswa sinau lan mangerteni materi kanthi luwih jero.

A. Carita Rakyat (Fabel lan Legenda)

Carita rakyat iku crita kang asale saka masyarakat lan sumebar sacara turun-temurun. Ing materi iki, awake dhewe bakal sinau babagan fabel (cerita kewan) lan legenda (cerita asal-usul sawijining panggonan utawa barang).

Conto Soal 1:

Wacanen carita rakyat ing ngisor iki banjur wangsulana pitakonan-pitakonané!

Kancil lan Timun

Ing sawijining dina, ana kancil sing kesed nanging pinter banget. Dheweke manggon ing pinggir alas cedhak kebon timun. Pak tani sing nandur timun kuwi wis bola-bali ngalami kerugian amarga timuné tansah ilang. Pak tani banjur mikir carané supaya timuné ora dicolong maneh. Akhire, Pak tani nggebugké jengger sing ana taringé ing tengah kebon timun.

Esuke, kancil mlaku-mlaku ing pinggir kebon timun. Weruh timun sing wis mateng, kancil kepéngin mangan. Nanging, nalika arep njupuk, tangane krasa kaku lan ora bisa ucul saka jengger kuwi. Kancil bingung lan wedi. Dheweke nyoba ucul saka jengger, nanging malah tangane saya kenceng. Kancil banjur njaluk tulung marang kewan-kewan liyane. Kewan-kewan padha teka, nanging ora ana sing wani nulungi kancil amarga wedi karo jengger kuwi.

Nalika kancil wis pasrah, ana kuluk teka. Kuluk mau weruh kancil sing kejebak. Kancil banjur njaluk tulung marang kuluk. Kuluk gelem nulungi kanthi sarat yen kancil janji bakal ngewenehi timun sing akeh. Kancil setuju. Kuluk banjur ngoyak jengger kuwi nganti taringé patah lan tangané kancil bisa ucul. Sawise ucul, kancil ora gelem nepati janji. Dheweke malah nggeguyu kuluk lan banjur mlayu. Kuluk nesu lan banjur nyritakake kadurhakané kancil marang Pak tani. Pak tani banjur nyusun strategi kanggo nangkep kancil.

Pitakonan:

1. Apa jenis carita rakyat ing dhuwur? Jelasna alasane!
2. Sapa wae paraga ing carita kasebut?
3. Apa pitakonan utama sing diadhepi dening kancil ing wiwitan carita?
4. Kepiye cara Pak tani nglindhungi timuné?
5. Napa kuluk gelem nulungi kancil?
6. Apa akibaté kancil ora nepati janji marang kuluk?
7. Apa amanat kang bisa dijupuk saka carita kasebut?
8. Jelasna wataké kancil ing carita iki!
9. Yen kowe dadi kuluk, apa sing bakal kowe lakoni sawise kancil ora nepati janji?
10. Apa bedane fabel lan legenda? Jupuken conto saben-sabené!

Wangsulan Soal 1:

1. Jenis carita rakyat ing dhuwur yaiku fabel. Alasane amarga paraga utamane yaiku kewan (kancil lan kuluk) sing duwe sipat lan bisa micara kaya manungsa, lan carita kasebut ngandung pitutur luhur.
2. Paraga ing carita kasebut yaiku Kancil, Pak Tani, lan Kuluk.
3. Pitakonan utama sing diadhepi dening kancil ing wiwitan carita yaiku kepiye carane supaya bisa mangan timun ing kebon Pak Tani tanpa ketangkep utawa nemoni alangan.
4. Pak tani nglindhungi timuné kanthi nggawé jengger sing ana taringé ing tengah kebon timun.
5. Kuluk gelem nulungi kancil kanthi sarat yen kancil janji bakal ngewenehi timun sing akeh.
6. Akibaté kancil ora nepati janji marang kuluk yaiku kuluk nesu lan banjur nyritakake kadurhakané kancil marang Pak tani, sing sabanjuré ngakibataké Pak tani nyusun strategi kanggo nangkep kancil.
7. Amanat kang bisa dijupuk saka carita kasebut yaiku: aja dadi wong sing kesed lan licik, kudu jujur lan nepati janji, lan aja ngremehake utawa ngrusak gaweyan wong liya.
8. Wataké kancil ing carita iki yaiku kesed (amarga ora gelem usaha dhewe), pinter utawa licik (amarga bisa nemokake cara kanggo njupuk timun), lan ora jujur utawa durjana (amarga ora nepati janji).
9. Yen aku dadi kuluk, sawise kancil ora nepati janji, aku bakal nindakake salah siji saka rong pilihan:
   • Nggoleki kancil lan njaluk hakku: Aku bakal nggoleki kancil lan menehi pangeling yen dheweke durung nepati janjiné. Yen perlu, aku bakal njaluk bantuan kewan liyane sing luwih gedhe utawa luwih kuwat kanggo menehi efek jera.
   • Menehi pitutur marang Pak Tani: Aku bakal matur marang Pak Tani babagan kedadeyan iki, supaya Pak Tani bisa luwih waspada marang kancil lan nyusun cara sing luwih efektif kanggo ngamanake keboné. Aku uga bakal njlentrehake marang Pak Tani yen kancil iku kewan sing licik.
10. Fabel yaiku cerita rakyat kang paraga utamane kewan, nanging duwe sipat lan bisa micara kaya manungsa, lan biasane ngandung pitutur luhur.
    • Conto Fabel: Kancil lan Timun, Si Kancil Nyolong Timun, Kancil lan Buaya.
      Legenda yaiku cerita rakyat kang ngandharake asal-usulé sawijining panggonan, barang, utawa kedadeyan alam.
    • Conto Legenda: Legenda Rawa Pening (asal-usulé Rawa Pening), Legenda Sangkuriang (asal-usulé Gunung Tangkuban Perahu), Legenda Joko Tingkir.

B. Geguritan

Geguritan yaiku salah sawijining jinis geguritan ing sastra Jawa modern sing ora kaiket dening aturan guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu kaya ta tembang macapat. Geguritan uga diarani puisi bebas.

Conto Soal 2:

Wacanen geguritan ing ngisor iki banjur wangsulana pitakonan-pitakonané!

Tresnaku Kanggo Bumi

Bumi pertiwiku, nggegirisi endahmu
Lestari alammu, adem ayem tentremku
Nanging saiki, kahananmu tansah nelangsa
Wis akeh cacaté, karusakan ing ngendi-endi

Gunung tansah nangis, banjir bandhang ngamuk
Alas ilang ijo, kewan ilang papan manggon
Segara reged teles, sampah ing saben pinggir
Udara tansah sesak, ambegan ora kepenak

Bumi, tulung ngapura
Yen aku lan manungsa liyane
Wis akeh ngrugikake
Nalika dina isih dawa

Muga-muga bisa sadhar
Sadurunge kabeh sirna
Tresnaku kanggo bumi
Ora mung ing tembung, nanging tumindak nyata

Pitakonan:

1. Apa tema geguritan ing dhuwur?
2. Sapa sing diajak guneman ing geguritan kasebut?
3. Jelasna amanat kang diandharake ing geguritan kasebut!
4. Apa tegesé "gunung tansah nangis, banjir bandhang ngamuk" ing geguritan kasebut?
5. Apa sing dikarepake penulis kanthi ukara "Tresnaku kanggo bumi / Ora mung ing tembung, nanging tumindak nyata"?
6. Tulisen telung ukara kang nuduhake rasa prihatin marang kaanan bumi saka geguritan kasebut!
7. Yen kowe dadi penulis geguritan kasebut, kepiye carane njlentrehake rasa tresna marang bumi kanthi tumindak nyata? Sebutna minimal telu!
8. Apa bedane geguritan lan tembang macapat?
9. Jupuken siji bae ukara ing geguritan kasebut kang paling ngena ing ati lan jelasna alesane!
10. Kepiye carane supaya alam ing bumi tetep lestari?

Wangsulan Soal 2:

1. Tema geguritan ing dhuwur yaiku keprihatinan marang karusakan lingkungan lan rasa tresna marang bumi.
2. Sing diajak guneman ing geguritan kasebut yaiku Bumi pertiwi.
3. Amanat kang diandharake ing geguritan kasebut yaiku supaya manungsa padha sadhar lan nindakake tumindak nyata kanggo nglestarekake bumi. Manungsa kudu ngerti yen tumindaké wis akeh ngrugikake bumi lan kudu njaluk pangapura, sarta ngupaya ngreksa bumi sadurunge kabeh terlambat.
4. Tegesé "gunung tansah nangis, banjir bandhang ngamuk" ing geguritan kasebut nuduhake kedadeyan bencana alam sing disebabaké dening karusakan lingkungan. Gunung "nangis" amarga wis gundhul (akeh wit ditebang), saengga ora bisa nahan banyu udan, lan akibate banjir bandhang.
5. Sing dikarepake penulis kanthi ukara "Tresnaku kanggo bumi / Ora mung ing tembung, nanging tumindak nyata" yaiku yen rasa tresna marang bumi iku ora cukup mung diucapaké utawa ditulisake, nanging kudu dibuktekake kanthi tindakan-tindakan konkrit kang migunani kanggo nglestarekake lan njaga kelestarian bumi.
6. Telung ukara kang nuduhake rasa prihatin marang kaanan bumi saka geguritan kasebut yaiku:
   • "Nanging saiki, kahananmu tansah nelangsa"
   • "Gunung tansah nangis, banjir bandhang ngamuk"
   • "Udara tansah sesak, ambegan ora kepenak"
7. Yen aku dadi penulis geguritan kasebut, carane njlentrehake rasa tresna marang bumi kanthi tumindak nyata yaiku:
   • Nindakake gerakan 3R (Reduce, Reuse, Recycle): Ngurangi sampah, nggunakake maneh barang sing isih bisa dienggo, lan daur ulang sampah supaya ora numpuk.
   • Melu nanem wit-witan: Nyengkuyung program penghijauan, nanem wit ing lingkungan omah utawa ing panggonan umum.
   • Nghemat banyu lan energi: Ngurangi panganggone banyu lan listrik supaya ora boros.
   • Ora mbuwang sampah sembarangan: Aja mbuwang sampah ing kali, dalan, utawa panggonan umum liyane.
   • Nggunakake transportasi umum utawa sepeda: Kanggo ngurangi polusi udara.
8. Geguritan ora kaiket dening guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu. Bentuké luwih bebas. Dene tembang macapat kaiket banget dening aturan guru gatra (cacahé larik saben pada), guru wilangan (cacahé wanda saben gatra), lan guru lagu (tibaning swara ing pungkasaning gatra).
9. Ukara kang paling ngena ing ati lan alasane bakal beda-beda saben wong. Salah siji conto: "Bumi, tulung ngapura / Yen aku lan manungsa liyane / Wis akeh ngrugikake". Ukara iki ngena ing ati amarga nuduhake kesadaran lan rasa sesal marang tumindak manungsa sing wis ngrusak bumi. Ukara iki ngajak awake dhewe kanggo rumangsa salah lan njaluk pangapura marang bumi, minangka langkah awal kanggo nindakake perbaikan.
10. Supaya alam ing bumi tetep lestari, perlu ditindakake sawetara bab, yaiku:
    • Nguri-nguri lan njaga kelestarian lingkungan: Aja ngrusak alas, aja mbuwang sampah ing kali, lan aja ngrusak terumbu karang.
    • Nindakake program penghijauan lan reboisasi: Nanem wit-witan kanggo nambah populasi tetuwuhan lan njaga kualitas udara.
    • Nghemat sumber daya alam: Ngurangi panganggone banyu, energi listrik, lan sumber daya alam liyane sing ora bisa dianyari.
    • Nindakake prinsip daur ulang: Ngurangi sampah lan nggunakake maneh barang sing isih bisa dienggo.
    • Nindakake pembangunan kang berwawasan lingkungan: Ngrancang pembangunan kang ora ngrusak alam lan njaga keseimbangan ekosistem.
    • Menehi edukasi lan kesadaran marang masyarakat: Pentinge njaga kelestarian lingkungan kanggo generasi sabanjure.

C. Aksara Jawa (Carakan)

Aksara Jawa minangka sistem panulisan tradisional ing tanah Jawa. Ing kelas 10, siswa bakal sinau babagan carakan (aksara dasar), sandhangan (tandha vokal lan konsonan), lan pasangan (kanggo ngilangake swara vokal).

Conto Soal 3:

Tulisana ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa!

1. Aku seneng sinau basa Jawa.
2. Bocah-bocah padha dolanan ing latar.
3. Dina Minggu libur sekolah.
4. Ibu masak ing pawon.
5. Bapak maca koran esuk-esuk.

Wangsulan Soal 3:

Kanggo nggarap soal iki, siswa kudu ngerti carakan dasar, sandhangan, lan pasangan.

1. Aku seneng sinau basa Jawa.

   

2. Bocah-bocah padha dolanan ing latar.

   

3. Dina Minggu libur sekolah.

   

4. Ibu masak ing pawon.

   

5. Bapak maca koran esuk-esuk.

   

Cathetan: Kanggo soal aksara Jawa, luwih becik yen guru nyediani conto gambar aksara Jawa utawa nulis langsung ing papan tulis supaya siswa luwih gampang nyawang lan nirunaké.

D. Tata Basa (Struktur Kalimat lan Tembung Panyandra)

Materi tata basa nyakup carane ngrangkai tembung dadi ukara kang bener lan ngandhut makna. Ing semester 1, fokus bisa marang struktur kalimat basa Jawa lan panganggone tembung panyandra.

Conto Soal 4:

Wangsulana pitakonan-pitakonan ing ngisor iki!

1. Jelasna struktur dhasar ukara basa Jawa kang bener!
2. Apa sing dimaksud tembung panyandra? Jupuken telu conto lan jelasna tegesé!
3. Owah-owahana ukara ing ngisor iki saka basa Ngoko menyang basa Krama Alus!
   a. Aku wingi tuku buku akeh.
   b. Kowe arep lunga menyang ngendi?
   c. Dheweke mangan sega goreng.
4. Gawea ukara basa Jawa kang nggunakake struktur Subjek – Predikat – Objek – Keterangan (SPOK) kang trep!
5. Kepiye carane nggunakake tembung panyandra supaya ukara luwih endah lan efektif?

Wangsulan Soal 4:

1. Struktur dhasar ukara basa Jawa kang bener umume manut pola:

   • Subjek (S): Sing nindakake pakaryan utawa sing dibicarakake.
   • Predikat (P): Pakaryan utawa kahanan sing dilakoni Subjek.
   • Objek (O): Sing dikenani pakaryan dening Subjek.
   • Keterangan (K): Katrangan wektu, panggonan, cara, lsp.
     Pola umum yaiku S-P, S-P-O, S-P-K, S-P-O-K.

2. Tembung panyandra yaiku unen-unen utawa tetembungan kang tumindak minangka sesulih utawa pepindhan kang ora lumrah, kang nggambarake kaanan, sipat, utawa bab-bab liyane kanthi cara kang luwih endah lan greget.

   • Telu conto lan tegesé:
     • Alis kalajengking: Tegesé alis kang mlengkung banget utawa alise wong sing galak.
     • Lambé dlingo utawa lambé manggis: Tegesé lambé kang tipis.
     • Buntute walang: Tegesé rambut kang tipis lan ora pati akeh.
     • Cangkemipun kaya guwo: Tegesé cangkem sing amba banget.

3. Owah-owahana ukara ing ngisor iki saka basa Ngoko menyang basa Krama Alus!
   a. Ngoko: Aku wingi tuku buku akeh.
   Krama Alus: Kula kala wingi mundhut buku kathah.
   b. Ngoko: Kowe arep lunga menyang ngendi?
   Krama Alus: Panjenengan badhé tindak pundi?
   c. Ngoko: Dheweke mangan sega goreng.
   Krama Alus: Panjenenganipun nedha sekul goreng.

4. Gawea ukara basa Jawa kang nggunakake struktur Subjek – Predikat – Objek – Keterangan (SPOK) kang trep!

   • Conto: Adhik (S) maca (P) cerita (O) ing kamar (K). (Adhik membaca cerita di kamar.)
   • Conto liyane: Ibu (S) masak (P) lawuh (O) kanggo sarapan (K). (Ibu memasak lauk untuk sarapan.)

5. Kepiye carane nggunakake tembung panyandra supaya ukara luwih endah lan efektif?
   Kanggo nggunakake tembung panyandra supaya ukara luwih endah lan efektif, perlu digatekake:

   • Trep karo konteks: Panyandra kudu cocog karo apa sing arep digambarake. Aja nganti salah nggunakake panyandra sing malah ngrugikake makna ukara.
   • Aja kakehan: Nggunakake panyandra mung siji utawa loro ing sawijining ukara utawa paragraf. Kakehan bisa marakake ukara dadi rumit lan angel dipahami.
   • Ngerti tegesé: kudu mangerti bener tegesé panyandra sing digunakake supaya ora salah interpretasi.
   • Cocok karo unggah-ungguh basa: Yen guneman karo wong sing luwih tuwa utawa luwih dhuwur pangkate, gunakake panyandra ing basa Krama Alus. Yen guneman karo kanca, bisa nggunakake basa Ngoko kang luwih santai.
   • Ngrakit ukara kang luwih naratif: Panyandra bisa nambahi warna lan daya tarik ing crita utawa deskripsi.

Penutup

Materi basa Jawa kelas 10 semester 1 pancen akeh lan macem-macem. Kanthi latihan soal lan mangerteni conto-conto kang ana, awake dhewe diajab luwih mantep anggone mangerteni lan migunakake basa Jawa. Sinau basa Jawa iku ora mung kewajiban ing sekolah, nanging uga minangka wujud tresna lan nglestarekake budaya adi luhung kang diduweni bangsa. Teruslah berlatih lan semangat sinau basa Jawa!